بسم الله الرحمن الرحیم

خوف و رجا 

خوف و رجا، دو عامل نیرومند روانی برای حرکت انسان به سوی سعادت و دست‏یابی به فضیلت‏ها و خوش‏بختی در هر دو جهان است.‌ در سایه خوف از خداوند، آدمی به مقام‏های بالا دست می‏یازد، چنان‏که خداوند می‏فرماید:‌ «‌وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِی الْمَأوی؛ آن کس که از مقام پروردگارش ترسید و خود را از پیروی هوای نفس بازداشت، بهشت از آن اوست»‌.‌(‌نازعات:‌ 4‌0‌ و 4‌1(

پیامبر گرامی اسلام در روایت‏های متعددی به خداترسی مؤمن اشاره می‏کند و می‏فرماید:‌ «‌أعْلَی النَّاسِ مَنزِلَةً عِندَاللّه‏ِ أخوَفُهُمْ مِنهُ؛ بلندپایه‏ترین مردم نزد خدا، خداترس‏ترین آنهاست»‌.(1)

رسول اللّه‏ صلی الله علیه و آله خوف از خدا را عامل نجات آدمی شمرده و فرموده است:‌ «‌ثَلاثٌ مُنجِیاتٌ.‌.‌.‌ خَوفُ اللّه‏ِ فِی السِّرِّ کَأَنَّکَ تَراهُ فَإن لَمْ‏تَکُن تَراهُ فَإِنَّهُ یَراکَ؛(2) سه چیز نجات‏بخش است:‌ .‌.‌.‌ترس از خدا در نهان، چنان‏که گویی او را می‏بینی، چه اگر تو، او را نمی‏بینی، او، تو را می‏بیند‌.‌»

از آموزه‏های نبوی برمی‏آید که مؤمن همواره باید میان دو صفت بیم و امید قرار داشته باشد.‌ پیامبر رحمت می‏فرماید:

لَوْ تَعْلَمُونَ قَدْرَ رَحمَةِ اللّه‏ِ لاَتَّکَلْتُم عَلَیها وَ ماعَمِلْتُم إِلاّ قَلِیلاً وَ لَو تَعلَمُون قَدْرَ غَضَبِ اللّه‏ِ لَظَنَنْتُمْ بِأَن لاتَنجُوا.(3)

اگر اندازه رحمت خدا را بدانید، بر آن تکیه خواهید کرد (‌و آسوده خاطر خواهید شد)‌ و جز اندکی عمل نخواهید کرد و اگر اندازه خشم خدا را بدانید، خواهید پنداشت که هرگز نجات نمی‏یابید.

یکی از مهم‏ترین آثار خوف آن است که آدمی را از گناه بازمی‏دارد.‌ خائفان همواره خدا را ناظر بر احوال و رفتار خود می‏دانند.‌ ازاین‏رو، فطرت پاک خود را به گناه نمی‏آلایند.‌ آدمی در پرتو این احتیاط و توجه، در قیامت، لباس امنیت و آسایش ابدی بر تن می‏کند.‌ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می‏فرماید:

قالَ اللّه‏ُ تَبَارَکَ وَ تَعالی:‌ وَ عِزَّتِی وَ جَلالِی لاأَجْمَعُ عَلی عَبْدِی خَوْفَینِ وَ لاأَجْمَعُ لَهُ أَمْنَیْنِ فَإذا أَمِنَنِی فِی الدُّنیا أَخَفْتُهُ یَوْمَ القِیامَةِ وَ إذا خافَنِی فِی الدُّنیا أَمِنتُهُ یَوْمَ القِیامَةِ.(4)

خدای تبارک و تعالی فرمود:‌ به عزت و جلالم سوگند که برای بنده‏ام، دو ترس و دو امنیت را با هم فراهم نمی‏آورم.‌ پس اگر در دنیا، خود را از من ایمن بداند، در روز رستاخیز، او را هراسان کنم و اگر در دنیا از غضب من بترسد، در روز قیامت، او را ایمن گردانم.

انسان مؤمن معتقد است که خداوند می‏تواند او را از نعمت‏های دنیوی و اخروی بهره‏مند سازد و می‏تواند او را محروم کند.‌ این اعتقاد، منشأ ایجاد خوف و رجا به خدا است.‌ هرگاه این اندیشه، در قلب آدمی راسخ شود، انسان پی می‏برد که همه چیز دست خداست و تنها باید به او امید بست و از او هراسید.‌ البته خوف و رجا باید متعادل باشند.‌ هرگاه خوف و رجای مؤمن با هم مقایسه شود، هیچ یک بر دیگری نمی‏چربد.‌ خداوند می‏فرماید:‌ «‌یَحْذَرُ اْلآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ؛ از آخرت می‏ترسد و به رحمت پروردگارش امید بسته است»‌.‌(‌زمر:‌ 9‌)

باید توجه داشت که خوف و رجا در نقطه مقابل یکدیگر قرار ندارند.‌ نقطه مقابل رجا، ناامیدی از رحمت خداست و نقطه مقابل خوف، امنیت کامل از عذاب و کیفر الهی است که هر دو از گناهان بزرگ به شمار می‏آیند.

پی نوشت ها

1.‌ میزان الحکمة، ج 4‌، ص 1‌5‌6‌4‌.‌

2.‌ همان، ص 1‌5‌6‌6‌.‌

3.‌ همان، ص 1‌5‌6‌8‌.‌

4.‌ همان، ج 4‌، ص 1‌5‌7‌6.